Алдын алудың бір түрі ретіндегі өмірлік дағдылар
Жасөспiрiмдер - адамдардың өмiрiндегi маңызды кезеңдердiң бiрi. Бала ересекке айналатын адам дамуының бұл фазасы жеке адамның психологиялық өсу әлеуетін делимитациялайды. Өзіңізді психологиялық тұрғыдан қалай құрылымдайтыныңызға байланысты жасөспірім сәтті немесе сәтсіз ересек адамға айналуы мүмкін.
Жасөспiрiмдер жасөспiрiмдердiң жаңа тәжiрибелерiн тәжiрибеден өткiзiп алу мүмкiндiктерi көп болатын кезеңмен де сипатталады, дәлiрек айтсақ, олар жаңа, тартымды. Бұл оларды өз денсаулығын қауіп-қатерге төндіретін мінез-құлық көрсетуден әлдеқайда осал етеді.
Жастар арасында қауiптiлiктiң неғұрлым жиi мiнез-құлқы: нәпсіқұмарлықтың ерте басталуы, презерватив қолданбай жыныстық қатынас, контрацептивтерді қолданбау және (немесе) барабар қолданбау, есiрткiнi, алкогольдi және темекiнi мақсатсыз пайдалану, зорлық-зомбылық және жол-көлiк оқиғалары болып табылады. Осы аспектiлердiң бәрiн ескере отырып, жасөспiрiмдер өмiр сүру кезеңi екенi көрiнедi, онда жеке адамдар мiнез-құлық аспектiлерiне байланысты қауiп факторларына неғұрлым көп ұшырайды.
Жасөспiрiмдердiң барлық өлім-жітімiнiң төрттен үшi ауруларға қатысы жоқ алдын алуға болатын себептерге байланысты. Осы қауіп-қатер мінез-құлқының туындауына жол бермеуге және салауатты өмір салтын қалыптастырудың жаңа әдет-ғұрпын жүзеге асыруға баса назар аудара отырып, денсаулыққа араласу қажеттілігі қабылданады. Егер бізде өмірдің осы кезеңінде денсаулыққа төнетін қауіп-қатерлер соншалықты көп болса, неге нақты бағдарламалардың болуы мен іске асырылуын қорғамау керек? Бұл бағдарламалардың проблемасы дәл өз ерекшелігінде жатыр. Темекi тұтыну қаупiн төмендету мақсатында әзiрленген кәсiби iс-әрекет темекiнi пайдаланумен шектелетiн, тек шеткерi, қауiптi басқа да мiнез-құлыққа қол жеткiзбей немесе жетпейтiн өз әсерiн тигiзетiн болады. Бұл шектеу тәуекелдің кез келген аймағындағы барлық нақты бағдарламалар үшін жарамды. Сондықтан жасөспiрiмдердiң мiнез-құлқының әртүрлi қауiп түрлерiне төзiмдi ететiн жалпы аспектiлерiн неғұрлым кеңiнен дамыту қажеттiлiгi туралы айтылды.
Бұл саланың әдебиетінде, егер жасөспірімнің күшті қорғаныш ішкі факторлары болса, онда ол басқа жасөспірімдерге қарағанда, қауіп-қатер күйзелісінің салдарынан болатын сау емес мінез-құлықтарды ұсынуға қарсы тұруы мүмкін деген қызықты ұғым бар. Iшкi қорғау факторларына өзiн-өзi бағалау және iшкi бақылау жатады, бұл ретте сыртқы факторлар негiзiнен отбасы мен қоғамдастықтың әлеуметтiк қолдауы болып табылады.
Қарсыласу (немесе резистенттілік) факторларының қалай дамитынын және оларды жоқ жасөспірімдерде қалай іске асыруға болатынын түсінуге тырысуымыз керек. Бұл дағдыларды дамыту әр жасөспiрiмнiң iшкi резистивтiлiгiн арттыруға, сөйтiп оларға қатыспай-ақ қауiп-қатер жағдайларына тап болуға мүмкіндік туғызады. Дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымы күнделікті өмірдің талаптары мен міндеттерімен (ДДҰ, 1997) тиімді келіссөздер жүргізуге мүмкіндік беру мақсатында балалар мен жастардың бейімделу және әлеуметтік тұрғыдан орынды мінез-құлқын дамытуға бағытталған өмірлік дағдыларды оқыту бағдарламаларын ұсынады.
Білімді, көзқарасты немесе құндылықтарды жағымды әрекеттерге айналдыруға мүмкіндік беретіндіктен, жеке тұлғаларға өз денсаулығын жақтайтын мінез-құлыққа ие болуға көмектесетін бірқатар дағдылар бар. Кім ұсынатын өмірлік дағдылар: шешім қабылдау, проблемаларды шешу, шығармашылық ойлау, сыни ойлау, тиімді қарым-қатынас, тұлғааралық қарым-қатынас, өзін-өзі тану, қайғы-қасірет, эмоциялармен күресу және күйзеліспен күресу. Панамерикалық денсаулық сақтау ұйымының пікірінше, бұл дағдыларды бір-бірін толықтыратын санаттарға топтастыруға болады: әлеуметтік және тұлғааралық дағдылар, танымдық дағдылар, эмоцияларды басқару қабілеті.
Өмірлік дағдылар бағдарламалары әртүрлі контексте, соның ішінде мектептерде, қоғамдық орталықтарда, негізгі денсаулық сақтау бөлімшелерінде, жасөспірімдерге қызмет көрсететін мекемелерде және т.б. әзірленуі мүмкін, Әзірленуге жататын мазмұн ол ұсынылатын халықтың ерекшеліктері мен ерекшеліктеріне бейімделуі тиіс. Сондықтан бағдарламаны іске асыруды бастамас бұрын әрбір мақсатты халыққа тән кедейлік, зорлық-зомбылық және жұмыс орындарының жетіспеушілігі сияқты аспектілерді қарастыру қажет.
Денсаулыққа қауіп төндіретін мінез-құлықты азайту тәсілі ретінде «Өмір дағдыларын» оқыту бағдарламаларын кеңінен қолдануды жақтаған адам.
Апта бойы өмір дағдыларын егжей-тегжейлі баяндайтын мақалаларды көбірек әкелеміз.
